Anlamına Göre Cümleler
Cümleler değişik duygu, düşünce ve haberi aktarmak amacıyla oluşturulan anlamlı yapılardır. Bu yapılar anlamına göre dört grupta incelenir.
1. Olumlu Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, olduğunu ya da olacağını bildiren cümlelerdir.
Örnek
- Hem yeni serpuşumu göstermek hem de biraz yorgunluk almak için Karagöz’üme uğrayayım demiştim.
- İnşallah şifa bulursunuz, yakında hiç görmemişe dönersiniz!
2. Olumsuz Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Yüklemin bildirdiği iş, oluş, hareketin yapılmadığını, olmadığını bildiren cümlelerdir. Cümleler “ma-me, -sız, siz, -suz, -süz” ekleriyle, “yok, değil” sözcükleriyle ve “ne…ne” bağlacıyla olumsuz yapılır.
Örnek
- Canım sarhoş değil.
- İçinden hiç eksik olmayınız.
Bazı cümleler “ma-me, -sız, siz, -suz, -süz, yok, değil” gibi olumsuzluk unsurlarını aldıkları hâlde anlamca olumlu olabilir. Bu tür cümlelere yapıca olumsuz anlamca olumlu cümle denir. Bazı cümleler de ne…ne bağlacı ve “mı, mi” soru edatı alarak şekilce olumlu anlamca olumsuz olabilir.
3. Soru Cümlesi
Bir duyguyu, bir düşünceyi soru yoluyla anlatan cümlelerdir.
Örnek
- Ne yapayım? Ne olacak?
4. Ünlem Cümlesi
İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan cümlelere ünlem cümlesi denir.
Örnek
- Oh oh, Maşallah!
Yükleminin Türüne Göre Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Yüklem çekimli bir fiilden, ek-fiil almış isim ya da isim soylu bir sözcükten oluşur.
1. Fiil (Eylem) Cümlesi
Yüklemi, çekimli fiil olan ve iş, oluş ya da hareket bildiren cümlelerdir. Bu tür cümlelerde fiil; zaman, istek, şart, emir, gereklilik gibi anlamlar da taşıyabilir. Aşağıdaki koyu kelimeler yüklemdir.
Fiil Konusunda daha kapsamlı bilgiye ” Fiil Nedir? ” adlı içeriğimden ulaşabilirsiniz.
Örnek
- Evlendiğimizin daha ikinci günü küfeyle eve geldi.
- Bu taraflara geldiğini duydum.
2. Ad (İsim Cümlesi)
Yüklemi ad ya da ad soylu olan cümlelerdir. Bu cümlelerde isim, sıfat, zamir… gibi sözcükler ek fiil alarak yüklem olur. Aşağıdaki koyu kelimeler yüklemdir.
Örnek
- Bizim yok ama burada bir düşkün var.
- Efendim, sayenizde biz de adamız.
Yükleminin Yerine Göre Cümleler
1. Düz (Kurallı) Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Yüklemi sonda bulunan cümlelere düz cümle denir. Aşağıdaki koyu verilen örnekleri inceleyiniz.
Örnek
- Yıllarca mutluluğun sırrını aramış.
- Mutluluğun sırrını arıyorum.
2. Devrik (Kuralsız) Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere devrik ( kuralsız) cümle denir.
Aşağıdaki koyu verilen örnekleri inceleyiniz.
Örnek
- Bir gün bir kasabaya düşmüş yolu.
- Piri fani bir zat oturmuştur köşede.
3. Eksiltili (Kesik ) Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Yüklemin bulunmadığı cümlelere eksiltili cümle denir.
Örnek
- Hım, demek ki… Yarın, belki bir gün…
Yapılarına Göre Cümleler
Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır. Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır. Cümle yapısını anlamak için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarını bilmek gerekmektedir.
Temel Cümle
Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir. Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.
Yan Cümle
Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümle denir. Yan cümle temel cümledeki yargıyı güçlendiren, açıklayan, bütünleyen ve türlü yollarla temel cümleye bağlanan cümledir.
Örnek
- Ava giden avlanır. (Ava gitmek bir yan cümledir ama cümlede asıl yargı anlamaktır.)
- Irmağa giden yol, kasabadan kurtulunca, göz alabildiğine uzanan sayısız şeftali bahçeleri
- arasından geçerdi. (Koyu yazılan yargılar yan cümledir. Asıl yargı geç- tir.)
1. Basit (Tek Yüklemli ) Cümle
Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir. Basit cümleler tek yargı bildirdiğinden tek yüklemden oluşur. Bu yüklem, çekimli bir fiil ya da ek fiil almış isim soylu bir sözcük veya söz grubu olabilir. Basit cümlelerde, yüklemin dışında, sözcük olarak fiilimsi (eylemsi) yer almaz. Aşağıdaki cümlelerde koyu sözcüklerde bir yargı vardır.
Örnek
- Âşıklar dalgın olur.
- Galiba Kumrucuğumu getiriyorlar.
2. Birleşik Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir. Cümlenin temel yargısı dışında bir veya birkaç yargısı bulunur. Bazen fiilimsi, alıntı cümle, “ki” bağlacı ve şart eki bu yargıyı oluşturabilir.
Örnek
- Eee, gülü seven dikenine katlanır. (fiilimsi ile)
- Niye olduğunu bilmeden tam yine koşmaya başlayacaktım ki, yıkık sur kapısını gördüm yanımda. (bağlaç olan ki ile)
- Artık “Ev alma komşu al.” atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum. (alıntı cümle ile)
- Yedi mahalle bir araya toplanıp da kırk gün kırk gece anlatsak bu dert yine bitmez… (şart eki ile)
3. Sıralı Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümlelerin en az iki yüklemi vardır.
Örnek
- Allah’tan bugün nikâhımız kıyıldı, az kalsın telâştan nikâhsız güveyi girecektim.
4. Bağlı Cümle Çeşitleri ve Örnekleri
Aralarında anlam ilgisi bulunan basit veya birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere bağlı cümle denir. Bağlı cümlenin birden çok yüklemi vardır.
Örnek
- Aman efendim, ben kendi suçumu anladım ama onun suçu n’oluyor anlayamadım?
