Anılar, edebi tür olarak tanınan ve toplum tarafından isimleri duyulan kişilerin geçmişte yaşadığı veya tanık olduğu olay ve durumları anlatan bir metin türüdür.
Anılar gerçekliğe dayanır. Çünkü anı, yaşanabilecek bir şeyi değil, yaşanmış olayları açıklayan bir cümle türüdür. Bu bakımdan anı, yaşadıkları dönemin ekonomik, sosyal, politik, kültürel ve tarihi yapısını yansıtan bir belgedir.
Hatıralar, insanları tanıma, unutulmayacak ölçüler, paylaşarak unutulmaz anların paylaşılması, iz bırakılması, öğrenme ve ders verilmesi vb. İhtiyaçlarından doğdu. Anının tarihi, anıları çocuklara, akrabalara ve çevremizdeki insanlara aktarma ihtiyacından doğar ve insanların yaşama şeklini hatırlama konusunda uzun bir geçmişe sahiptir.
1- Batı Edebiyatında Anı
Yazılı olarak bilinen ilk anı, Yunan tarihçi Xenophon (Xenophon) tarafından MÖ 4. yüzyılda yazılan “Anabasis” adlı bir eserdir. XVII. Century Antoine Hamilton (Anton Hemilton) ‘ın “Gramont Kontu’nun Anıları” ve Daniel Defoe’nin (Denier Dofo) “Bir Atlının Anıları” roman şeklinde yazılan ilk anılardır. İşte bir örnek.
Anı türünde yazılmış önemli eserlerden bazıları Rouseau’nun (Russo) “İtiraflar”, Andre Gide’in (Andre Cid) “Jurnaller” esereridir. Anı türünde yazılmış diğer önemli eserler; Victor Hugo’nun (Viktor Hügo)“Gördüklerim”, Alman şair Goethe’nin (Göte) “Şiir ve Gerçek”, Stendhal’ın (Stendal) “Bencillik Anıları”, Verlaine’nin (Verlin) “İtiraflar”, Rus yazar Tolstoy’un “İtiraflarım” adlı eserleridir.
JJ Rousseau’nun (Russo) “İtiraflar“, André Gide’nin (Andre Sid) “Jurnaller” ve “Stendhal (Stendhal)” in “Bencillik Anıları“, Verlaine (Verlaine) “İtiraflar“, Rusça Önemli bir türünde yazılmış çalışma. Yazar Tolstoy’un “İtiraflarım” bu türde yazılmış önemli bir eserdir.
2- Türk Edebiyatında Anı
Türk edebiyatının ilk kitapları olan Orhun yazıtları hem söylev hem de anı özelliklerine sahiptir. XV. yüzyılda Babür Şah’ın yazdığı Babür adı, bu tür edebiyatın ilk örneği olarak kabul edilmektedir. XVII. 21. yüzyılda Ebul Gazi Bahadır Han’ın yazdığı “Şecere-i Türk”, akılda kalan bazı özellikleri olan tarihi bir kitap.
Aynı yüzyılda yaşamış olan Katip Çelebi’nin de kendi anılarına eserlerinde yer ayırdığını görebilirsiniz. Bunların dışında tezkire, gazavatname, vakayiname, menakıpname, sefaretname ve divan literatüründe yazılan seyahatnameler gibi türlerde anlatılan olaylar ve ünlü kişilerin hayatlarından örnekler de bazen hafıza özellikleri gösterir.
Bu tür, Tanzimat II. Meşrutiyet sonrası geliştirilmiş ve Türk edebiyatında yerini buldu.
- Ziya Paşa‘nın “Defter-i Amal”,
- Muallim Naci’nin “Ömer’in Çocukluğu”,
- Halit Ziya Uşaklıgil’in “Saray ve Ötesi” ve “Kırk Yıl”,
- Halide Edip Adıvar’ın “Mor Salkımlı Ev” ve “Türkün Ateşle İmtihanı”,
- Yusuf Ziya Ortaç’ın “Portreler” ve “Bizim Yokuş”,
- Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun “Zoraki Diplomat” ve “Politikada 45 Yıl”,
- Falih Rıfkı Atay’ın “Çankaya”eserleri anı türünün edebiyatımızda tanınmış ilk ve önem arz eden eserlerindendir.
Anı Türleri
Türk edebiyatının anı türünde yazılan eserler genel olarak siyaset ve edebiyat olmak üzere ikiye ayrılır. Politik ve edebi anılar ayrıca geleneksel, sosyal, eğitim, hukuk, sanat, tiyatro ve daha fazlasına dahil edilir. Bunları anılar olarak gruplamak mümkündür. Anılar iki gruba ayrılır: “kişiye” ve “olaya-döneme“.
a) Anı Portre (Kişi Merkezli)
Bir yazarın bir kişi hakkında yazdığı anı türüdür. Bu anıda yazar, kişinin çeşitli yönlerini ele alır ve portreler çizer. Onu zihinsel ve fiziksel olarak anı yoluyla tanıtır. Bu tür anılar biyografik eserlerde de yer almaktadır.
Örnekler
- Yusuf Ziya Ortaç, “Portreler”
- Halit Fahri Ozansoy, “Edebiyatçılar Geçiyor”
- Yahya Kemal Beyatlı, “Siyasî ve Edebî Portreler”
b) Düz Anı (Olay Merkezli)
Yazarın şahsen yaşadığı veya tanık olduğu olayları ve dönemleri anlatan anılar. Bu tür anılar otobiyografik eserlerde sıklıkla yer alır.
Örnekler
- Muallim Naci, “Ömer’in Çocukluğu”
- Ahmet İhsan Tokgöz, “Matbuat Hatıralarım”
- Yakup Kadri, “Zoraki Diplomat”
İçeriklerine Göre Anılar
Anıları içeriklerine göre sınıflandırmak zordur ancak toplumsal tarafı ağır basan; siyasi, tarihi ve bireysel tarafı ağır basan; kültür, sanat ve edebiyat olarak iki ayrı grupta değerlendirmek mümkündür.
a) Siyasi, Tarihî ve Toplumsal Tarafı Ağır Basan Anılar
Kurtuluş Savaşı, Cumhuriyet döneminde yazılmış toplumsal niteliğe sahip anıların ana konularından birisi olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşü ve dağılması ile meydana gelen milli mücadele, o günleri yaşayan birçok komutan, siyasetçi ve yazar tarafından doğru bir şekilde hatırlanmaktadır.
Örnekler
- Mustafa Kemal, “Nutuk“
- Kazım Karabekir, “İstiklâl Harbimiz“
- Rauf Orbay, “Cehennem Değirmeni“
- Çerkez Ethem, “Çerkez Ethem’in Hatıraları“
b) Kültür, Sanat, Edebiyat ve Bireysel Tarafı Ağır Basan Anılar:
Cumhuriyet dönemi anı türünün en zengin alanlarından ikincisi, şairler ve yazarlar tarafından yazılan, özellikle kültür, sanat ve edebiyat alanlarında yaşanan olayların, gelişmelerin, kişilerin ve eserlerin gözlemleri, izlenimleri ve düşünceleridir.
Örnekler
- Aziz Nesin, “Bir Sürgünün Anıları“
- Keçecizâde “İzzet Molla, Mihnetkeşan“
- Muallim Naci, “Medrese Hatıraları“, “Ömer’in Çocukluğu“
- Ali Ekrem Bolayır, “Ali Ekrem Bolayır’ın Hatıraları“
- Hüseyin Cahit Yalçın, “Edebî Hatıralar“
- Baki Süha Ediboğlu, “Bizim Kuşak ve Ötekiler“
- Beşir Ayvazoğlu, “Defterimde Kırk Suret“
- Celal Esat Arseven, “Sanat ve Siyaset Hatıralarım“
- Gülriz Sururi, “Kıldan İnce Kılıçtan Keskince“
